STD 7 GUJARATI AVIRAM YUDDH

STD 7 GUJARATI

અવિરામ યુદ્ધ 

 દરિયો તોફાની બનવાનાં અનેક કારણો છે, જે મુખ્યત્વે કુદરતી પરિબળો સાથે સંકળાયેલાં છે. આનું સૌથી મોટું અને સીધું કારણ પવન છે.

પવનનું બળ

દરિયાની સપાટી પર ફૂંકાતો પવન પાણીની ઉપર ઘસાઈને તરંગો (મોજાં) ઉત્પન્ન કરે છે. જ્યારે પવનની ગતિ ખૂબ જ વધારે હોય, ત્યારે આ તરંગો મોટા અને શક્તિશાળી બને છે. પવન જેટલો વધુ મજબૂત અને લાંબા સમય સુધી ફૂંકાય, તેટલાં મોજાં ઊંચાં અને તોફાની બને છે.

વાતાવરણીય દબાણ

વાતાવરણમાં દબાણનું સ્તર પણ દરિયાની શાંતિ કે તોફાન પર અસર કરે છે. જ્યારે વાતાવરણનું દબાણ ઓછું હોય, ત્યારે તે જગ્યાએ હવા હલકી થઈને ઉપર જાય છે અને આસપાસની ભારે હવા તે જગ્યાએ ઝડપથી આવવા લાગે છે, જેને કારણે જોરદાર પવન ફૂંકાય છે. ચક્રવાત (Cyclones) જેવાં તોફાનો આ જ સિદ્ધાંત પર કામ કરે છે, જ્યાં મધ્યમાં અતિ ઓછું દબાણ હોય છે અને તેની આસપાસ ખૂબ જ તેજ ગતિનો પવન ફૂંકાય છે, જે દરિયાને તોફાની બનાવે છે.

ભરતી-ઓટ

ચંદ્ર અને સૂર્યના ગુરુત્વાકર્ષણ બળને કારણે દરિયામાં ભરતી અને ઓટ આવે છે. જોકે આ પ્રક્રિયા મોજાં જેટલી તોફાની નથી હોતી, પણ જ્યારે પૂર્ણિમા કે અમાસ હોય ત્યારે ગુરુત્વાકર્ષણ બળ વધુ હોવાથી ભરતી ખૂબ જ ઊંચી આવે છે, જેને કારણે દરિયાકિનારાના વિસ્તારોમાં પાણીનું સ્તર વધી જાય છે.

આ ઉપરાંત, સમુદ્રની અંદર ભૂકંપ કે જ્વાળામુખી ફાટવા જેવી ઘટનાઓ પણ દરિયામાં સુનામી જેવાં મહાકાય મોજાં ઉત્પન્ન કરી શકે છે, જે અત્યંત વિનાશક હોય છે. ટૂંકમાં, દરિયાને તોફાની બનાવવામાં પવન, વાતાવરણીય દબાણ અને ખગોળીય પરિબળો મુખ્ય ભૂમિકા ભજવે છે.

ત્સુનામી એક જાપાની શબ્દ છે, જેનો અર્થ થાય છે 'બંદરના મોજાં'. આ એક ભયંકર કુદરતી આફત છે, જેમાં સમુદ્રમાં એકાએક વિશાળ અને વિનાશક મોજાં ઉદ્ભવે છે અને તે દરિયાકિનારાના વિસ્તારોમાં ભારે વિનાશ નોતરે છે.

ત્સુનામી કેવી રીતે ઉદ્ભવે છે?

સામાન્ય રીતે, ત્સુનામી નીચેના કારણોસર ઉદ્ભવી શકે છે:

• સમુદ્રતળનો ભૂકંપ: આ સૌથી મુખ્ય કારણ છે. જ્યારે સમુદ્રની અંદર, ખાસ કરીને પૃથ્વીના ટેક્ટોનિક પ્લેટો (tectonic plates) જ્યાં મળે છે ત્યાં, શક્તિશાળી ભૂકંપ આવે છે, ત્યારે સમુદ્રનું તળિયું અચાનક ઊંચું કે નીચું થાય છે. આ હલચલને કારણે તેના ઉપરનું પાણી મોટા પ્રમાણમાં ખસે છે, જેનાથી ભયંકર મોજાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ મોજાં ખુલ્લા સમુદ્રમાં બહુ ઊંચા ન હોવા છતાં, તેમની ગતિ ખૂબ જ વધારે હોય છે.

• જ્વાળામુખીનો વિસ્ફોટ: સમુદ્રની અંદર કે કિનારા પર આવેલા જ્વાળામુખી ફાટવાથી પણ મોટી માત્રામાં પાણી વિસ્થાપિત થાય છે અને ત્સુનામી ઉદ્ભવી શકે છે.

• ભૂસ્ખલન (Landslide): સમુદ્રની અંદર કે કિનારા પર વિશાળ ભૂસ્ખલન થવાથી પણ પાણીની અચાનક હલચલ થાય છે અને ત્સુનામીના મોજાં સર્જાઈ શકે છે.

જ્યારે આ મોજાં છીછરા દરિયાકિનારા તરફ આગળ વધે છે, ત્યારે તેમની ઊંચાઈ અને શક્તિમાં અનેક ગણો વધારો થાય છે.

ત્સુનામીના લક્ષણો અને અસરો

ત્સુનામીના મોજાં સામાન્ય દરિયાઈ મોજાં જેવાં નથી હોતા. તે એક પછી એક આવતાં મોજાંની શ્રેણી હોય છે અને તે ખૂબ જ શક્તિશાળી હોય છે. જ્યારે આ મોજાં કિનારા પર પહોંચે છે, ત્યારે તે મોટા પૂર જેવું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે અને ઝડપથી અંદરની તરફ ધસી આવે છે, જેનાથી ભારે વિનાશ સર્જાય છે.

• જીવ અને માલનું નુકસાન: ત્સુનામીની સૌથી ગંભીર અસર છે માનવજીવન અને સંપત્તિનો વિનાશ.

• માળખાકીય નુકસાન: મકાનો, રસ્તાઓ, પુલો, બંદરો અને અન્ય માળખાકીય સુવિધાઓનો નાશ થાય છે.

• પર્યાવરણીય અસરો: દરિયાનું ખારું પાણી ખેતરો અને પીવાના પાણીના સ્ત્રોતોને દૂષિત કરે છે.

જાપાન જેવા દેશો, જ્યાં ત્સુનામીનું જોખમ વધુ હોય છે, ત્યાં અગાઉથી ચેતવણી પ્રણાલીઓ અને મજબૂત માળખાકીય બાંધકામો વિકસાવવામાં આવ્યા છે, જેથી જાનમાલનું નુકસાન ઘટાડી શકાય.

જો તમે દરિયાકિનારાના વિસ્તારમાં હોવ અને ભૂકંપનો અનુભવ થાય, તો તરત જ ઊંચા અને સુરક્ષિત સ્થળ પર ચાલ્યા જવું જોઈએ.

દીવાદાંડી 

(Lighthouse) મુખ્યત્વે સમુદ્રમાં જહાજોના માર્ગદર્શન માટે અને તેમને સલામતી પૂરી પાડવા માટે બનાવવામાં આવે છે. આ એક ઊંચો ટાવર છે જેના ઉપર શક્તિશાળી પ્રકાશ હોય છે, જે દૂર સુધી જહાજોને દેખાઈ શકે છે.

દીવાદાંડી બનાવવાના મુખ્ય કારણો:

1. માર્ગદર્શન પૂરું પાડવા: પ્રાચીન સમયમાં અને આધુનિક સમયમાં પણ, દીવાદાંડી જહાજો માટે દિશા સૂચક તરીકે કામ કરે છે. ખાસ કરીને રાત્રિના સમયે કે જ્યારે વાતાવરણ ધૂંધળું (ધુમ્મસ, વરસાદ) હોય ત્યારે, દરિયામાં સફર કરતા જહાજોને કિનારાની સ્થિતિનો ખ્યાલ આવે છે. દીવાદાંડીનો પ્રકાશ જોઈને નાવિકોને ખબર પડે છે કે તેઓ કિનારાથી કેટલા દૂર છે.

2. ખતરાની ચેતવણી આપવા: દરિયામાં કેટલીક જગ્યાઓ ખૂબ જોખમી હોય છે, જેમ કે છીછરા ખડકો, રેતીના ઢગલા (sandbars), કે પાણીની અંદર છુપાયેલા પહાડો. આવી જગ્યાએ જહાજો અથડાઈને અકસ્માતનો ભોગ ન બને તે માટે દીવાદાંડી બનાવવામાં આવે છે. દીવાદાંડીનો પ્રકાશ જોઈને નાવિકોને ખબર પડે છે કે આ વિસ્તાર જોખમી છે અને તેઓએ સાવધાની રાખવી જોઈએ.

3. બંદરનું સ્થાન દર્શાવવા: દીવાદાંડી બંદરો અને બંદરગાહોના પ્રવેશદ્વાર પર બનાવવામાં આવે છે. આનાથી જહાજોને ખબર પડે છે કે બંદર ક્યાં છે અને તેઓ સુરક્ષિત રીતે પ્રવેશ કરી શકે છે.

4. પ્રકાશની અલગ ઓળખ: દરેક દીવાદાંડીનો પ્રકાશ એક ચોક્કસ પેટર્ન (દા.ત. દર 5 સેકન્ડે એકવાર ચમકવું, કે બે વાર ચમકીને થોભી જવું) હોય છે. આ પેટર્ન નકશામાં દર્શાવવામાં આવે છે, જેથી નાવિકોને ફક્ત પ્રકાશ જોઈને જ ખબર પડી જાય કે તેઓ કઈ દીવાદાંડીની નજીક છે અને તેમનું ચોક્કસ સ્થાન ક્યાં છે.

આધુનિક યુગમાં GPS (ગ્લોબલ પોઝિશનિંગ સિસ્ટમ) અને રડાર જેવી ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ ખૂબ વધી ગયો છે. આને કારણે દીવાદાંડીઓનું મહત્વ થોડું ઓછું થયું છે, પરંતુ આજે પણ તે દરિયાઈ પરિવહનમાં એક સુરક્ષા ઉપકરણ તરીકે અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. ઘણી દીવાદાંડીઓ ઐતિહાસિક સ્મારકો તરીકે પણ પ્રવાસીઓ માટે આકર્ષણનું કેન્દ્ર બની ગઈ છે.

વાવાઝોડાના નામકરણની પ્રક્રિયા ખૂબ જ વ્યવસ્થિત અને આંતરરાષ્ટ્રીય નિયમો હેઠળ થાય છે. આ પ્રક્રિયાનો મુખ્ય હેતુ સંદેશાવ્યવહારને સરળ બનાવવાનો, મૂંઝવણ ટાળવાનો અને લોકોમાં જાગૃતિ લાવવાનો છે.

નામકરણની પ્રક્રિયા અને સંસ્થાઓ

વાવાઝોડાના નામકરણ માટે વિશ્વ હવામાન સંસ્થા (World Meteorological Organization - WMO) અને સંયુક્ત રાષ્ટ્ર આર્થિક અને સામાજિક કમિશન ફોર એશિયા એન્ડ પેસિફિક (UN ESCAP) જેવી સંસ્થાઓ કામ કરે છે.

• પ્રાદેશિક સમિતિઓ: દુનિયાના દરેક મહાસાગર માટે અલગ-અલગ પ્રાદેશિક સમિતિઓ (Regional Specialized Meteorological Centers) બનાવવામાં આવી છે. આ સમિતિઓ પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં આવતા વાવાઝોડાના નામ નક્કી કરે છે.

• ભારતીય ઉપખંડ: ભારતીય ઉપખંડ અને ઉત્તર હિંદ મહાસાગરમાં આવતા વાવાઝોડાના નામકરણની જવાબદારી ભારત હવામાન વિભાગ (Indian Meteorological Department - IMD) અને અન્ય 12 પાડોશી દેશોના સમૂહની છે. આ દેશોમાં ભારત, બાંગ્લાદેશ, પાકિસ્તાન, માલદીવ, મ્યાનમાર, ઓમાન, શ્રીલંકા, થાઈલેન્ડ, ઈરાન, કતાર, સાઉદી અરેબિયા, યુએઈ અને યમનનો સમાવેશ થાય છે.

• નામની યાદી: આ 13 દેશોએ અગાઉથી નક્કી કરેલા 13-13 નામોની યાદી બનાવી છે. આ યાદીને મૂળાક્ષરોના ક્રમમાં (alphabetic order) ગોઠવવામાં આવે છે. જ્યારે પણ કોઈ વાવાઝોડું આવે છે, ત્યારે આ યાદીમાંથી ક્રમ મુજબ એક નામ પસંદ કરવામાં આવે છે.

• નિયમો: નામ સરળ, ટૂંકું અને યાદ રાખવામાં સરળ હોવું જોઈએ. કોઈ પણ દેશ, ધર્મ, સંસ્કૃતિ કે જાતિની લાગણીને ઠેસ ન પહોંચાડે તેવા નામ પસંદ કરવામાં આવે છે. એકવાર કોઈ વાવાઝોડાનું નામ ઉપયોગમાં લેવાય, પછી તે નામનો ફરીથી ઉપયોગ થતો નથી.

દાખલા તરીકે, 'બિપરજોય' નામ બાંગ્લાદેશ દ્વારા સૂચવવામાં આવ્યું હતું, જેનો અર્થ 'આપત્તિ' થાય છે. એવી જ રીતે, 'તેજ' નામ ભારત દ્વારા સૂચવવામાં આવ્યું હતું. આ વ્યવસ્થાથી દરેક વાવાઝોડાને એક વિશિષ્ટ ઓળખ મળે છે, જેનાથી હવામાન વિભાગ, આપત્તિ વ્યવસ્થાપન ટીમો અને સામાન્ય લોકો માટે ચેતવણી અને માહિતીનો પ્રસાર કરવો સરળ બને છે.

---

વાવાઝોડાના નામકરણનો રસપ્રદ ઇતિહાસ આ વિડીયો વાવાઝોડાના નામકરણના રસપ્રદ ઇતિહાસ વિશે માહિતી આપે છે.

Q-2. પાઠના આધારે વાક્ય સાચું છે કે ખોટું તે કહો. વાક્ય સુધારીને લખો.

1. છોકરો દરિયાઈ તોફાનમાં ફસાયેલા પિતાને જોઈ રહે છે.

2. કુદરતના બળ સામે માણસનું બળ હારે છે.

3. દરિયાઈ તોફાનથી બચવા માછીમાર ખૂબ પ્રયત્ન કરે છે.

4. કુદરતના બળથી હોડી અને માણસ બંને અલગ થઇ જાય છે.

5. બાપના મોતનું વેર વાળવા છોકરો હોડકું લઈને દરિયામાં જાય છે

6. પિતાના મૃત્યુના કારણે છોકરો કુદરતના બળને ધિક્કારે છે.

છોકરો દરિયાઈ તોફાનમાં ફસાયેલા પિતાને જોઈ તેને બચાવવા માટે ધમપછાડા કરે છે.

છોકરો બાપદાદાના ધંધાને જાળવી રાખવા માટે હોડકું લઈને દરિયામાં જાય છે.

Q-3. નીચેનાં વાક્યો કોણ, કોને ઉદ્દેશીને અને ક્યા પ્રસંગે બોલે છે તે જણાવો.

1. માડી ! સાચવજે.

2. કેમ દોસ્ત ! ઓળખાણ પડી કે?

3. લ્યો રામ ! રામ ! સાંજે ફરવા આવશો કે?

4. વેલુંમોડું સૌને મરવાનું છે ને?