ઉમાશંકર જોશી: ગુજરાતી સાહિત્યના શિરમોર
ઉમાશંકર જેઠાલાલ જોશી (૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૧ – ૧૯ ડિસેમ્બર ૧૯૮૮) ગુજરાતી સાહિત્યના એક અગ્રણી અને બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતા સાહિત્યકાર હતા. કવિ, નવલકથાકાર, વિવેચક, નિબંધકાર, સંપાદક અને સંશોધક તરીકે તેમણે ગુજરાતી સાહિત્યને સમૃદ્ધ બનાવ્યું. તેમને ભારતીય જ્ઞાનપીઠ પુરસ્કારથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા હતા, જે ગુજરાતી સાહિત્ય માટે એક ગૌરવની વાત હતી.
પ્રારંભિક જીવન અને શિક્ષણ
ઉમાશંકર જોશીનો જન્મ ૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૧ના રોજ સાબરકાંઠા જિલ્લાના બામણા ગામમાં થયો હતો. તેમનું પ્રાથમિક શિક્ષણ બામણામાં જ થયું. ત્યારબાદ તેમણે અમદાવાદ અને મુંબઈમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવ્યું. તેમણે સંસ્કૃત અને ગુજરાતી વિષયોમાં એમ.એ.ની પદવી મેળવી હતી, જેનો પ્રભાવ તેમના સાહિત્ય સર્જનમાં સ્પષ્ટ દેખાય છે.
સાહિત્યિક પ્રદાન
ઉમાશંકર જોષીનું સાહિત્યિક પ્રદાન ખૂબ વિશાળ અને વૈવિધ્યસભર છે.
કાવ્યસંગ્રહો:
તેમણે "વિશ્વશાંતિ", "ગંગોત્રી", "નિશીથ", "પ્રાચીના", "મહાપ્રસ્થાન", "અતિથિ", "વસંતવર્ષા" અને "સપ્તપદી" જેવા અનેક કાવ્યસંગ્રહો આપ્યા છે. તેમની કવિતાઓમાં પ્રકૃતિ, માનવતા, વિશ્વબંધુત્વ અને આધ્યાત્મિકતાના ભાવોનું સુંદર નિરૂપણ જોવા મળે છે. નિશીથ કાવ્યસંગ્રહ માટે તેમને ૧૯૬૭માં જ્ઞાનપીઠ પુરસ્કાર મળ્યો હતો.
નાટકો:
તેમણે "પ્રાચીના" અને "મહાપ્રસ્થાન" જેવા પૌરાણિક કથાવસ્તુ પર આધારિત નાટકો પણ લખ્યા છે.
એકાંકી:
તેમણે "સાપના ભારા", "શહીદ" અને "વેદિયા" જેવા એકાંકી સંગ્રહો દ્વારા ગુજરાતી રંગભૂમિને પણ સમૃદ્ધ કરી.
નવલકથા:
"શ્રાવણી મેળો" અને "વિશાળજીવન" જેવી નવલકથાઓમાં તેમણે ગ્રામીણ જીવન અને સામાજિક વાસ્તવિકતાઓનું નિરૂપણ કર્યું છે.
વિવેચન અને સંશોધન:
તેમણે "પુરાણોમાં ગુજરાત", "અખો: એક અધ્યયન" અને "કવિની શ્રદ્ધા" જેવા વિવેચન ગ્રંથો દ્વારા સાહિત્યિક વિવેચનને નવો આયામ આપ્યો.
નિબંધ:
તેમના નિબંધો "ગોષ્ઠિ", "ઉઘાડી બારી" અને "વાર્તાલાપ"માં તેમના વિચારો, અનુભવો અને દાર્શનિક દ્રષ્ટિકોણનું પ્રતિબિંબ જોવા મળે છે.
સંપાદન:
તેમણે "સંસ્કૃતિ" માસિકનું સંપાદન કરીને ગુજરાતી સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિના પ્રચાર-પ્રસારમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી.
વિશિષ્ટતાઓ અને શૈલી
ઉમાશંકર જોષીની રચનાઓમાં સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઊંડો અભ્યાસ, ભારતીય દર્શનની છાપ અને આધુનિક વિચારધારાનું સંયોજન જોવા મળે છે. તેમની ભાષા શુદ્ધ, સંસ્કારી અને પ્રવાહી છે. તેમની શૈલીમાં કાવ્યાત્મકતા, લાલિત્ય અને ગહનતાનો સમન્વય જોવા મળે છે. તેમણે ગુજરાતી સાહિત્યને અનેક નવા સ્વરૂપો અને વિષયો આપ્યા.
પુરસ્કારો અને સન્માન
૧૯૩૯: રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક
૧૯૪૪: નર્મદ સુવર્ણચંદ્રક
૧૯૬૭: ભારતીય જ્ઞાનપીઠ પુરસ્કાર (નિશીથ કાવ્યસંગ્રહ માટે)
૧૯૭૦: સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર
યોગદાન અને વારસો
ઉમાશંકર જોષીએ ગુજરાતી સાહિત્યને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ઓળખ અપાવી. તેઓ ગાંધીયુગ અને અનુ-ગાંધીયુગના મહત્વના સાહિત્યકાર હતા. તેમણે સાહિત્ય દ્વારા સમાજને જાગૃત કરવાનો અને માનવતાના ઉચ્ચ આદર્શો સ્થાપિત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો. તેમનું સાહિત્ય આજે પણ ગુજરાતી સાહિત્યના વિદ્યાર્થીઓ અને રસિકજનો માટે પ્રેરણાસ્ત્રોત છે.
૧૯ ડિસેમ્બર ૧૯૮૮ના રોજ તેમનું અવસાન થયું, પરંતુ તેમનું સાહિત્યિક યોગદાન આજે પણ જીવંત છે અને ગુજરાતી સાહિત્યના ઇતિહાસમાં સુવર્ણ અક્ષરે અંકિત છે.
ઉમાશંકર જોશી ગુજરાતી સાહિત્યના એક મહાન કવિ હતા. તેમની કવિતાઓમાંથી કેટલીક ખૂબ જ જાણીતી અને લોકપ્રિય પંક્તિઓ અહીં આપેલી છે:
"વિશાળે જગ વિસ્તરે નથી એક માનવી; પશુ છે, પંખી છે, વનસ્પતિ છે, પણ માનવી ક્યાં?"
* આ પંક્તિ તેમની કવિતા **'વિશાળે જગ વિસ્તરે'** માંથી છે, જે માનવીય અસ્તિત્વ અને એકલતા વિશે ઊંડો વિચાર રજૂ કરે છે.
"હું માનવી માનવ થાઉં તો ઘણું!"
આ પંક્તિ તેમની **'માનવ થાઉં'** કવિતામાંથી છે, જેમાં તેઓ માનવતાના સાચા અર્થ અને ઉન્નતિ પર ભાર મૂકે છે.
"મારી મહેનત તો નકામી ગઈ રે, મારો મલક માને ના"
આ પંક્તિ તેમની કવિતા **'ગંગોત્રી'** માંથી છે, જે સંઘર્ષ અને નિષ્ફળતાના ભાવોને વ્યક્ત કરે છે.
"ધીમે ધીમે ઢળતી સાંજ, ધીમે ધીમે ઉગતો ચાંદ"
* આ પંક્તિ પ્રકૃતિના સૌંદર્ય અને સમયના વહેણને દર્શાવે છે.
"રામ, તારા કામ, રામ, તારા નામ, રામ, તારા ધામ"
આ પંક્તિમાં ભક્તિભાવ અને આધ્યાત્મિકતાનો સુંદર સમન્વય જોવા મળે છે.
"સત્ય, અહિંસા ને પ્રેમ, એ જ મારું ધ્યેય"
ગાંધીવાદી વિચારધારાથી પ્રભાવિત આ પંક્તિઓ તેમના જીવનમૂલ્યોને પ્રગટ કરે છે.
"કાલિદાસ, ભવભૂતિ, બાણ, ભાસ,
બધાય બેઠા મારા હૃદય આસપાસ"
આ પંક્તિઓ તેમની શાસ્ત્રીય સાહિત્ય પ્રત્યેની રુચિ અને ઊંડા જ્ઞાનને પ્રદર્શિત કરે છે.
ઉમાશંકર જોષીએ તેમની કવિતાઓમાં પ્રકૃતિ, માનવતા, તત્વજ્ઞાન અને આધ્યાત્મિકતા જેવા વિષયોને ઊંડાણપૂર્વક રજૂ કર્યા છે. તેમની પંક્તિઓ આજે પણ ગુજરાતી સાહિત્ય રસિકોના હૃદયમાં ગુંજે છે.
.png)
No comments:
Post a Comment